Cứ mỗi nhịp tim đập là một người đàn ông tạo ra khoảng 1.000 con
tinh trùng. Với tốc độ này, 72.000 tinh trùng được tạo ra trong một
phút, hơn 100 triệu con trong một ngày, 3 tỉ con trong một tháng! Hơn
nữa, sự sinh tinh trùng kéo dài trong gần như toàn bộ cuộc đời. Đó là lý
do nam giới có thể có con một cách tự nhiên ở tuổi ngoài 60.
Tinh nguyên bào gốc và hy vọng chữa vô sinh
Vì sao hệ sinh dục nam
có được tính năng “bao nhiêu năm cũng chạy tốt” này? Bởi vì sự tạo tinh
trùng chỉ xảy ra ở tinh hoàn, do các tế bào gốc đảm nhiệm. Tế bào gốc
sinh tinh được gọi là tinh nguyên bào gốc. Một tế bào gốc tự “photocopy”
để thành một tế bào gốc khác (chuyển vô kho lưu trữ nên nguồn tế bào
gốc không bao giờ cạn) và một tế bào mầm. Tế bào mầm tinh sẽ tự biệt hoá
qua nhiều bước để cuối cùng thành tinh trùng.
Các tinh nguyên bào gốc
được mong đợi sẽ là niềm hy vọng để khôi phục khả năng sinh sản nam
giới trong tương lai. Ví dụ, điều trị ung thư bằng thuốc gây độc các tế
bào mầm và cả tinh nguyên bào gốc. Vì vậy, khi ung thư được chữa khỏi,
người bệnh cũng không còn khả năng sinh sản. Biến chứng này đặc biệt
quan trọng ở các bé trai trước tuổi dậy thì, vì sự sinh tinh chưa bắt
đầu nên chẳng có con tinh trùng nào để lưu trữ trong ngân hàng tinh
trùng. Nhưng, do các tinh nguyên bào gốc tồn tại từ khi sinh, các tế bào
gốc có thể được lấy từ tinh hoàn bệnh nhân ở bất kỳ độ tuổi nào để lưu
trữ trước khi hoá trị bằng cách đông lạnh chúng. Khi bệnh nhân đã sẵn
sàng có con, các tinh nguyên bào gốc này sẽ được rã đông và cấy trở lại
vào tinh hoàn. Các tinh nguyên bào gốc được cấy này sẽ sinh tinh trở lại
và tạo thành tinh trùng.
Cấy tế bào gốc từ một
người đã có con bình thường vào tinh hoàn người khác (bị vô sinh vì tinh
hoàn không tạo tinh trùng) cũng là một hướng chữa vô sinh trong tương
lai. Hiện tại, cấy tế bào gốc chữa vô sinh chỉ mới được thực hiện trên
chuột mà thôi. Bao nhiêu năm nữa sẽ tới người? Chắc ít ra cũng 20 – 30
năm.
Tinh dịch cũng chỉ là một chất dịch trong cơ thể
Tinh dịch bao gồm tinh
trùng và dịch. Tinh trùng được tạo ra từ tinh hoàn, trưởng thành trong
mào tinh kết hợp với tinh dịch được tiết ra từ các tuyến sinh dục phụ.
Tinh dịch có hai chức năng là tạo môi trường vận chuyển, dinh dưỡng, che
chở tinh trùng sau khi được phóng vào âm đạo và giúp tinh trùng tồn tại
một thời gian tối ưu trong âm đạo cho phép kích hoạt khả năng thụ tinh
và di chuyển vào tử cung, vòi trứng của phụ nữ. Độ pH hơi kiềm (7,2 –
7,8) của tinh dịch giúp trung hoà môi trường axít của âm đạo.
Tinh dịch không phải là
một chất dịch đồng nhất mà gồm bốn thành phần, lần lượt được phóng ra
khi xuất tinh. Đầu tiên, khi có kích thích tình dục vừa đủ, một lượng
nhỏ dịch từ tuyến hành niệu đạo được tiết ra trước khi xuất tinh để bôi
trơn niệu đạo (người bị di tinh là do dịch của tuyến này tiết ra quá dồi
dào). Kế đến, khi sự phóng tinh bắt đầu, một phần dịch giàu tinh trùng
được phóng ra, chứa tinh trùng từ ống dẫn tinh và dịch tuyến tiền liệt.
Lượng dịch này khoảng 0,5ml hoặc chiếm 25% thể tích tinh dịch. Chỉ chút
xíu dịch này thôi là đủ tăng thêm nhân khẩu rồi, vì vậy mà ngừa thai
bằng giao hợp gián đoạn thường thất bại. Thành phần thứ ba của tinh
dịch, cũng là thành phần chiếm tỷ lệ nhiều nhất là dịch từ túi tinh, 1 –
2,5 ml, chiếm 75% lượng dịch lúc phóng tinh. Tinh trùng và dịch mào
tinh, chỉ chiếm dưới 10% lượng tinh dịch, được phóng xuất sau chót.
Ngay sau khi xuất tinh,
tinh dịch đông lại, vón cục, sền sệt để hạn chế sự di chuyển tự do của
tinh trùng. Sự đông xảy ra bằng các yếu tố làm đông và các enzyme riêng
được sản xuất bởi các túi tinh. Bởi thế tinh dịch ngay sau xuất ra mà
không đông, không vón cục, lỏng le là có bệnh: bệnh ở túi tinh. Nếu
không có những cục đông làm chỗ trú ẩn, tinh trùng dễ bị tiêu diệt trong
môi trường “lạ” của âm đạo. Sau 15 – 30 phút, tinh dịch đông bắt đầu
hoá lỏng dưới tác động của enzyme phân giải protein do tuyến tiền liệt
tiết ra. Quá trình hoá lỏng cho phép phóng thích dần dần tinh trùng từ
tinh dịch. Tinh trùng di chuyển tới cổ tử cung và bơi ngược lên buồng tử
cung, đi tới vòi trứng để thụ tinh trứng.
Kẽm (Zn) có nhiều trong
tinh dịch nên nhiều người tin rằng muốn “khoẻ” về sinh lý và tinh
trùng, nhất là những người hiếm muộn, thích mua mấy viên kẽm về uống.
Trên thực tế không có bệnh tinh trùng yếu do thiếu kẽm. Uống nhiều viên
kẽm chẳng những không có lợi mà còn có thể bị ngộ độc kẽm!
Những yếu tố tác động tới tinh trùng
Ngoài những yếu tố gây
tinh trùng yếu mà nhiều người đã biết như thuốc hoá trị ung thư, xạ trị
các ung thư gần tinh hoàn và các bệnh viêm tinh hoàn, giãn tĩnh mạch
tinh, tinh hoàn ẩn, thoát vị bẹn…, dưới đây là những yếu tố ít được đề
cập tới:
Mùa sinh sản: động vật
giống đực cần rất nhiều năng lượng để truyền giống và chiến đấu chống
lại những con đực khác, không cho chúng giao cấu với những con cái thuộc
tầm kiểm soát của nó. Động vật giống cái cũng cần nhiều năng lượng vào
giai đoạn cuối của thai kỳ và thời gian cho con bú. Do vậy, ở đông vật
hoang dã, truyền giống chỉ xảy ra theo mùa, lúc thức ăn dư thừa. Loài
người hiện đại không có hiện tượng truyền giống theo mùa vì loài người
ít lệ thuộc vào thiên nhiên, nhưng dường như bản năng vẫn chưa mất hẳn
nên số ca sinh nở vẫn thay đổi theo mùa, đạt cao nhất trong những tháng
thức ăn tự nhiên dồi dào. Ví dụ ở những xứ lạnh như Phần Lan, Đan Mạch,
Anh, nhiều trẻ sinh ra vào tháng 1 – 4. Ở Mỹ, các tiểu bang miền Nam ấm
áp hơn thì từ tháng 3 – 5 ít trẻ được sinh ra nhất, còn tháng 7 – 9
nhiều trẻ được ra đời nhất. Tình hình ở Việt Nam chắc cũng giống miền
Nam nước Mỹ, số ca sinh nở đạt đỉnh cao trong các tháng hè. Dù vậy,
chẳng có bác sĩ nào khuyên các cặp vợ chồng chậm con nên tà tà, dồn sức
quan hệ kiếm con vào mùa thu hay đầu đông để các bé kịp ra đời vào dịp
hè năm sau.
Sức nóng: nghiên cứu
cho thấy nếu “hâm” nóng bìu ở 43oC trong 30 phút sẽ làm gia tăng số tế
bào mầm bị chết và làm giảm tới 80% số lượng tinh trùng trong tinh dịch.
Ngược lại, nếu để bìu “mát” trong liên tục 12 tuần, số lượng tinh trùng
xuất ra sẽ tăng hơn. Các nghiên cứu cũng cho thấy những người thợ làm
bánh, thợ hàn có số lượng tinh trùng xuất ra thấp hơn người khác, chứng
tỏ nghề nghiệp ảnh hưởng tới chuyện hiếm muộn. Mặc quần chật, cưỡi xe
đạp nhiều giờ, để máy tính xách tay liên tục trên đùi… có thể làm hai
tinh hoàn bị “hâm” tới “hâm” lui, gây tinh trùng yếu. Công nhân các nhà
máy luyện gang thép, thợ các tiệm giặt ủi… cũng cần chú ý chuyện tăng
nhiệt độ ở bìu.
Chất oxy hoá: tinh
trùng cần các gốc tự do để giúp chúng thụ tinh trứng, nhưng nhiều gốc tự
do quá đưa tới bể màng tinh trùng, hư hại ADN với hậu quả là vô sinh.
Một thứ thường gặp mỗi ngày có nhiều chất oxy hoá là khói thuốc lá. Khói
thuốc lá cũng như không khí ô nhiễm có thể chứa những chất oxy hoá gây
giảm chất lượng tinh trùng và làm ADN tinh trùng bị hư hại. Nếu không
thể loại bỏ hẳn nguồn chất oxy hoá như thuốc lá, việc dùng các thực phẩm
chức năng như vitamin E có thể có lợi, vừa có ý nghĩa dự phòng vừa có ý
nghĩa điều trị chứng tinh trùng yếu.
Theo TS BS Nguyễn Thành Như
Chuyên ngành tiết niệu - nam khoa
