Di sản văn hóa quốc gia Phố cổ Hà Nội

Phố cổ là một nét đặc trưng của Hà Nội.  Vùng đất và người - rất đặc trưng của Hà Nội qua các thời này, có quá trình hình thành từ rất lâu đời: ngay từ khi vua Lý Thái Tổ định đô Thăng Long (năm 1010), thậm chí từ thời “tiền Thăng Long” (trước thế kỷ 10).

Đó chính là nơi mà trong văn bản “Chiếu dời đô” (mùa xuân năm 1010), Lý Thái Tổ đã nói: “Muôn vật hết sức giàu thịnh, tốt tươi”! Bởi lẽ, hàng nghìn năm nay, đây là trung tâm kinh tế đô thị của cả vùng Kinh đô - thủ đô Thăng Long - Hà Nội: buôn bán, sản xuất hàng thủ công, làm dịch vụ...  Do đó, cũng !à nơi sinh sống chủ yếu của các tầng lớp “thị dân – bình dân" của toà đô thị đứng đầu đất nước này. Trong quy hoạch “Tam trùng thành quách” (ba vòng tường thành lồng nhau) của Kinh đô Thăng Long ngày xưa - mà đại để là ở trong cùng thì dành cho Hoàng đế và Hoàng gia, ở giữa là các cơ quan triều đình, và ngoài cùng là chỗ ở của chúng dân, cũng như trong quy hoạch “ba vùng kinh tế xã hội” của đô thị cổ này với đại thể: Khu vực hành chính, chính trị và văn hoá ở giữa, mạn Tây là vùng nông nghiệp, mạn Đông là vùng kinh tế công thương.

Không phải là những ngôi nhà cao có nhiều tầng như thường thấy ở các đô thị khác, cũng không phải là những ngôi nhà sàn đặt trên những hàng cột, mặc dù đây là kiểu kiến trúc nhà ở phổ biến trong thời thượng cổ và ngày nay vẫn phổ biến ở miền núi Việt Nam, mà là những "ngôi nhà hình ống”,  thấp, mặt tiền hẹp, chiều dọc lớn. Đó là di sản kiến trúc của một thời mà theo quy định của các vua quan thì “nhà dân không được xây cao hơn chiều cao của kiệu vua đi”; cũng  do hoàn cảnh “phố phường chật hẹp, người đông đúc”, phải dành mặt tiền cho thật nhiều cửa hàng (bầy, bán hàng hoá) san sát còn phía trong, ngôi nhà phát triển theo chiều sâu để lần lượt từng ngăn làm nơi sản xuất, ăn ở, sinh hoạt của mỗi gia đình.

Khu phố cổ Hà Nội, thường được gọi là “Hà Nội 36 phố phường”, hình thành từ đầu thế kỷ 15, giới hạn bởi phía Bắc là đường Hàng Đậu, phía Nam là các đường phố Hàng Bông - Hàng Gai - Cầu Gỗ và Hàng Thùng, phía Đông là đường Trần Nhật Duật - Trần Quang Khải và phía Tây là đường Phùng Hưng.

Đây là một quần thể kiến trúc độc đáo với những mái ngói rêu phong cổ kính, những ngôi nhà nhỏ hình ống xen kẽ, hòa quyện vào nhau, tạo nên không gian kiến trúc cổ sinh động, đa dạng. Khu vực này hiện còn 79 công trình di tích vǎn hóa - lịch sử, tôn giáo (trong đó có khoảng 60 đình, dấu ấn tổ nghề) và 859 công trình kiến trúc có giá trị (245 ngôi nhà cổ và 614 ngôi nhà cũ), và đặc biệt là Ô Quan Chưởng (cửa Ðông Hà), di tích khá nguyên vẹn của kinh thành Thăng Long xưa.

Đặc điểm chung của các phố cổ Hà Nội là nhiều tên phố bắt đầu bằng từ "Hàng", tiếp đó là một từ chỉ một nghề nghiệp nào đó như Hàng Ðào, Hàng Ðường, Hàng Mã, Hàng Thiếc. Khác với các phố cổ khác trên thế giới, phố cổ Hà Nội hiện nay vẫn là nơi diễn ra đồng thời nhiều hoạt động trong đời sống hàng ngày của người dân đô thị. Trục thương mại dịch vụ gồm các tuyến phố Hàng Đào - Hàng Ngang - Hàng Đường và Hàng Cân - Chả Cá - Hàng Lược.

Những ngôi nhà ống như thế làm thành những dãy phố (“phố” nghĩa gốc là nhà bày bán hàng) cạp theo những con đường đất, thỉnh thoảng cũng được lát đá hoặc gạch, chỉ đến thời cận đại mới rải nhựa. Có  khoảng 100 đường phố, ngõ ngách như thế chằng chịt nối mạng giao thông trong khu phố cổ Hà Nội. Do đặc trưng của quy hoạch, mỗi dãy phố chuyên làm hoặc chuyên bán một thứ sản phẩm nên có cách gọi và đặt tên rất đặc trưng, thường bắt đầu tên gọi bằng chữ “Hàng”: Hàng Điếu, Hàng Đồng..., đã lưu hành một thuật ngữ thú vị “Hà Nội 36 phố phường” - mệnh danh cho khu phố cổ Hà Nội. Con số 36 mang tính chất tượng trưng, chỉ “số nhiều”. Hiện nay - năm 2007, có khoảng trên 50 phố với tên gọi bắt đầu bằng chữ “Hàng” trên địa bàn khu phố cổ Hà Nội.

Khu phố cổ Hà Nội là tên gọi thông thường của một khu vực đô thị có từ lâu đời của Hà Nội nằm ở ngoài hoàng thành Thăng Long. Khu đô thị này tập trung dân cư hoạt động tiểu thủ công nghiệp và buôn bán giao thương, hình thành lên những phố nghề đặc trưng, mang những nét truyền thống riêng biệt của cư dân thành thị, kinh đô. Ngày nay khu phố cổ Hà Nội là điểm đến hấp dẫn cho những ai muốn tìm hiểu về Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội.

Phố cổ là một nét đặc trưng của Hà Nội. Ngày 5 tháng 4 năm  2004, Bộ văn hoá và thông tin Việt Nam đã xếp hạng Khu phố cổ danh hiệu Di sản lịch sử của quốc gia. “Khu phố cổ Hà Nội” được xếp hạng là di tích lịch sử cấp quốc gia.