Trong
phát biểu của mình, Lãnh đạo các nước đều nhấn mạnh tầm quan trọng của
việc duy trì hòa bình ổn định, bảo đảm an ninh an toàn hàng hải ở Biển
Đông; kêu gọi giải quyết tranh chấp ở Biển Đông trên bằng biện pháp hòa
bình; tôn trọng luật pháp quốc tế, Công ước Liên hợp quốc về Luật biển
1982; thực hiện nghiêm túc, đầy đủ Tuyên bố ứng xử của các bên ở Biển
Đông (DOC), sớm xây dựng Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC); hoan
nghênh Tuyên bố nguyên tắc 6 điểm của ASEAN về Biển Đông.
Tại
hội nghị thượng đỉnh Đông Á, bất chấp những phản đối của Trung Quốc,
Tổng thống Barack Obama đã bày tỏ quan ngại về tình hình căng thẳng ở
Biển Đông và biển Hoa Đông; khẳng định Mỹ có lợi ích quốc gia về an
ninh, tự do hàng hải ở Biển Đông; nhấn mạnh các bên liên quan cần giả
quyết hòa bình tranh chấp ở Biển Đông, tuân thủ luật pháp quốc tế, Công
ước Liên hợp quốc về Luật biển 1982; kêu gọi sớm đạt được Bộ quy tắc ứng
xử ở Biển Đông (COC).
Trong
cuộc họp giữa ASEAN và Nhật Bản, Thủ tướng Nhật Bản Yoshihiko Noda bày
tỏ mối quan tâm về vấn đề tranh chấp trên Biển Đông giữa Trung Quốc và
một số nước ASEAN; kêu gọi các bên tìm một giải pháp hòa bình để giải
quyết tranh chấp trên. Thủ tướng Noda nhấn mạnh "Biển Đông là mối
quan tâm chung của cộng đồng quốc tế và có thể ảnh hưởng trực tiếp đến
hòa bình và ổn định của khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Điều quan
trọng là các bên liên quan cần hành động dựa trên luật pháp quốc tế".
Thủ
tướng Singapore Lý Hiển Long nhấn mạnh 1/3 thương mại toàn cầu đi qua
Biển Đông, các nước đều có lợi ích trong bảo đảm an ninh an toàn và tự
do hàng hải ở Biển Đông, đây là vấn đề không thể nhân nhượng; ASEAN và
Trung Quốc cần sớm tiến tới COC. Ông kêu gọi Mỹ ủng hộ vai trò trung tâm
của ASEAN.
Tổng
thống Philippin Benigno Aquino III nhấn mạnh cần phải tôn trọng luật
pháp quốc tế, Công ước Liên hợp quốc về Luật biển 1982; yêu cầu chấm dứt
những vi phạm ở Biển Đông trái với luật pháp quốc tế; các bên cần sớm
xây dựng COC có giá trị ràng buộc cao hơn.
Trước
và trong thời gian các hội nghị ở Phnompenh, Trung Quốc đã ra sức vận
động và gây sức ép với các nước trong vấn đề Biển Đông, yêu cầu không
quốc tế hóa vấn đề Biển Đông. Tại Hội nghị, đích thân ông Ôn Gia Bảo,
Thủ tướng Quốc vụ viện Trung Quốc nhắc lại rằng Bắc Kinh không muốn
"quốc tế hóa" vấn đề tranh chấp trên biển. Tiếp tay cho Bắc Kinh, nước
chủ nhà Campuchia đã đưa nội dung “không quốc tế hóa” vào Tuyên bố của
Chủ tịch. Đây là cách làm hết sức tiểu sảo của Campuchia khi lấy quyền
của nước chủ nhà đưa một nội dung không được sự nhất trí của hầu hết các
nước ASEAN vào Tuyên bố của Chủ tịch theo “mệnh lệnh” của Trung Quốc.
Giống như tại Hội nghị AMM 45 tháng 7 vừa qua, Campuchia lại hy sinh lợi
ích của ASEAN để làm hài lòng Trung Quốc. Cách làm này của Campuchia
gây bất bình mạnh mẽ trong các nước ASEAN.
Tại cuộc họp ASEAN – Nhật Bản, khi Thủ tướng Campuchia Hun Sen nói “Các nước ASEAN đã nhất trí không quốc tế hóa vấn đề Biển Đông”,
ngay lập tức Tổng thống Philippin Benigno Aquino III phát biểu xin ngắt
lời Thủ tướng Campuchia và nêu rõ Philippin không đồng tình với nội
dung đó. Tổng thống Philippin nhấn mạnh: "Có rất nhiều quan điểm được
trình bày hôm qua trong nội bộ ASEAN nhưng tôi không nhận thấy sự nhất
trí của ASEAN. ASEAN không phải là con đường duy nhất. Là một nước tự
chủ, chúng tôi có quyền bảo vệ lợi ích quốc gia của chúng tôi". Tiếp theo đó, các nước Việt Nam, Brunei, Indonesia và Singapore cũng lần lượt thông báo cho Campuchia biết rõ lập trường của mình.
Tức giận trước cách làm vô trách nhiệm của chủ nhà Campuchia, phát biểu với các phóng viên, ngoại trưởng Philippin Albert de Rosario nói: "Thống
nhất ở đâu? Thống nhất có nghĩa là phải 100%. Làm sao có thể thống nhất
trong khi hai trong số chúng ta (hàm ý Việt Nam và Philippin) nói rằng
chúng ta không đồng tình". Và ngay
khi cấp cao Đông Á còn đang họp kín, Ngoại trưởng Philippin Albert Del
Rosario đã cung cấp cho phóng viên báo chí một bản Tuyên bố, trong đó
Philippin kêu gọi tất cả các nước tuyên bố chủ quyền tại Biển Đông hãy
cùng nhau bắt đầu thảo luận làm rõ quan điểm về hàng hải và giải quyết
tranh chấp hàng hải phù hợp với luật pháp quốc tế, đặc biệt là UNCLOS;
kêu gọi tất cả các bên tôn trọng vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa
của tất cả các quốc gia ven biển, không phân biệt quy mô hoặc sức mạnh
hải quâ; phản bác việc Campuchia tuyên bố rằng các thành viên của ASEAN
đã thống nhất "không quốc tế hóa" vấn đề Biển Đông.
Không chấp nhận việc đưa nội dung “không quốc tế hóa”
vào Tuyên bố của Chủ tịch, Đại diện các nước ASEAN lập tức gởi công văn
cho Chủ tịch hội nghị đòi điều chỉnh, và đoạn văn gây tranh cãi đó cuối
cùng đã bị xóa khỏi bản Tuyên bố chính thức. Những diễn biến xung quanh
Hội nghị cấp cao ASEAN và cấp cao Đông Á đã bộc lộ rõ sự phân hóa giữa
các nước ASEAN trong vấn đề Biển Đông. Một vài nước, nhất là nước chủ
nhà Campuchia đã bị Trung Quốc thao túng gây tác động tiêu cực đến sự
đoàn kết nhất trí trong ASEAN. Tuy nhiên, sự đấu tranh kiên quyết của
các nước ASEAN với nước chủ nhà Campuchia xung quanh vấn Tuyên bố của
Chủ tịch hội nghị và sự việc không lặp lại những gì xảy ra tháng 7 vừa
qua tại AMM 45 (không ra được Tuyên bố của Chủ tịch) đã cho thấy rõ sự
trưởng thành của ASEAN. Trung Quốc có thể gây sức ép lên một vài nước,
nhưng không thể áp đặt được ý kiến của mình lên cả một tập thể các nước
ASEAN.
Trong
một thông báo về kết quả Hội nghị cấp cao ASEAN 21, Bộ Ngoại giao
Singapore nêu rõ bản dự thảo của Chủ tịch ASEAN đã cố ý “trích dẫn sai”
ý kiến của các Lãnh đạo khi họ thảo luận về Biển Đông. Sau khi sai sót
này được điều chỉnh, Singapore thấy rằng phần nói về Biển Đông phản ánh
đúng hơn những gì đã được thảo luận. Ngoại trưởng Indonesia Marty Natalegawa cho rằng mặc dù có nhiều bất đồng sau khi Phnom Penh "đồng thuận riêng" với Trung Quốc trong vấn đề Biển Đông, vẫn đánh giá ASEAN 21 kết thúc thành công. Ngoại trưởng Natalegawa cho biết: "Chúng
tôi đã đề cập rất nhiều về COC. Các nước như Mỹ đã có thể nói trực tiếp
hay gián tiếp tại Hội nghị về vấn đề tranh chấp biển Đông và tự do hàng
hải".
Trong
một năm trên cương vị chủ tịch ASEAN, Campuchia đã để lại những vết
thương cho cả tập thể các nước ASEAN khi tiếp tay cho Bắc Kinh trong
việc thao túng nội dung của các hội nghị. Kết thúc Hội nghị, Campuchia
đã bàn giao lại chức Chủ tịch ASEAN cho Brunei. Nhìn lại một năm qua,
chúng ta có thể thấy rằng Campuchia đã không hoàn thành trách nhiệm của
nước chủ nhà là thể hiện một cách khách quan những lo ngại và mong muốn
của các nước ASEAN trong việc duy trì hòa bình ổn định, bảo đảm an ninh
an toàn hàng hải ở Biển Đông. Một năm sóng gió đã qua đi, vấn đề Biển
Đông tiếp tục thảo luận tại các hội nghị và được đưa vào các văn kiện
của hội nghị, tạo mối quan tâm chung của cả cộng đồng quốc tế. Chúng ta
hy vọng những gì đã xảy ra trong năm 2012 ở Campuchia sẽ không lặp lại ở
Brunei trong năm 2013./.