Chùa Vĩnh Trù

Chùa ở số 59 Hàng Lược, phường Hàng Mã, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.

Chùa được xây dựng vào khoảng thế kỷ 19, cùng thời với chùa Phổ Trì cùng phố. Nguyên xưa đây là đình Vĩnh Trù về sau đổi thành đền và sau lại đổi thành chùa. Thời Pháp thuộc có một phụ nữ Việt Nam là vợ của một sĩ quan Pháp xin tu sửa lại chùa thờ Phật, từ đó chùa còn dến ngày nay. Năm 1950 vị sư trụ trì ở đây cũng nhờ sự giúp đỡ của dân phố và phật tử đã trùng tu tam bảo.

Trước đây, vào thời Lê, chùa thuộc đất thôn Phủ Từ và thôn Vĩnh Trù, tổng Hậu Túc, huyện Thọ Xương, phủ Phụng Thiên. Thời Nguyễn thuộc tổng Đồng Xuân, sau đổi là phố Hàng Lược.

Chùa Vĩnh Trù thờ “Tứ vị Hồng Nương”, “Tam toà Thánh Mẫu” và các đức Phật. Về “Tứ vị Hồng Nương”, truyền thuyết cho rằng “Tứ vị” đều là cung phi trong triều nhà Tống (Trung Quốc). Gặp năm nhà Tống bị giặc đánh phá, vua tôi thua chạy. Bốn mẹ con chạy giặc về đến vùng biển, nhờ một nhà sư cứu thoát. Nhà sư thấy bà mẹ là Hoàng phi xinh đẹp nên trêu ghẹo. Bà cự tuyệt, nhà sư xấu hổ đâm đầu xuống biển tự vãn. Bốn mẹ con biết không sống được và cảm ơn nhà sư cứu sống trước đây, cũng nhảy xuống biển chết theo. Xác 4 người trôi dạt tới cửa Càn Hải (Nghệ An). Dân vớt lên chôn cất, lập đền thờ gọi là “Đền Cờn Tứ vị”. Các bà hoá thánh âm phù cho dân. Dân miền sông biển thường đặt ban thờ “Tứ vị” trong khoang thuyền để cầu yên sóng gió. Đời Trần, “Tứ vị” giúp các vua đánh tan giặc Nguyên Mông nên càng thiêng liêng. Có nhiều nơi lập đền thờ “Tứ vị”. Riêng ở Hà Nội dọc sông Hồng và sông Tô có 10 nơi thờ “Tứ vị Hồng Nương”.

Về sự tích Tam Thánh Mẫu, sách Các nữ thần Việt Nam  lược ghi: Bà chúa Liễu là con vợ chồng Lê Thái Công người thôn An Hải, Vân Cát, Thiên Bản, Sơn Nam Hạ (nay là huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định) tên là Giáng Tiên (cũng là Quỳnh Nương con gái út của Ngọc Hoàng). Năm 21 tuổi, người đã sinh một con gái rồi không bệnh mà mất. Người về trời đổi tên là Liễu Hạnh và được Ngọc Hoàng thương gia cảnh lại cho giáng trần giúp chồng chăm con. Sau đó thoát biến không trung đi mây về gió, chu du khắp nơi, trừ gian, giúp thiện. Có lần vua đi qua đền thờ Bà, thấy giấy được được thay mới, nhân đó gọi là “đền Phủ Giầy”. Có lần đến Lạng Sơn giúp sứ bộ Phùng Khắc Khoan đi sứ thành công. lần thứ 3 xuống trần mang theo hai thị nữ xuống phố Cát, vua Lê Huyền Tông cho là quái liền phá chùa thờ Bà. Sau dân bị dịch mới tâu lên vua và cho lập lại miếu. Vua phong sắc là Nữ Hoàng công chúa. Bà lại giúp vua thắng giặc nên được gia phong là Chế thắng Hoà Diệu đại vương.

Bà chúa Thượng Ngàn là con của thần Tản Viên, là người tuyệt sắc và tài nghệ, được các vị thần núi non quyến luuyến. Bà được phong là Thượng ngàn công chúa, cai quản 81 cửa rừng cõi Nam Giao, trở thành Bà chúa rừng xanh. bà hai lần hiển linh âm phù cho tướng sĩ nàh Lý đánh tăhngs giặc Tống và tướng sĩ nhà Trần đánh thắng giặc Nguyên. Báo mộng cho Lê lợi, Nguyễn Trãi trong cuộc kháng chiến chống quân Minh tại trận Sách Phản, Mường Yên, Chí Linh. Các triều đại đều có sắc phong để tạ ơn thần là đức Thánh Mẫu Thượng Ngàn.

Bà Mẫu Thoải là con Lạc Long Quân giao cho quản lĩnh sông biển nước Nam, dinh cơ ở sông Nguyệt Đức. Là một trong các bà thần biển là Tam giang công chúa được nhân dân gọi là Mẫu Thoải (nước) giúp nhân dân trong việc chống lũ lụt… Ở Thăng Long đời Lê Vĩnh Tộ, Mẫu Thoải giúp nhân dân khỏi nạn lụt ổ sông Nhị tràn đê Yên Phụ. Đời Lê Thánh Tông, Mẫu Thoải âm phù cho quân nhà vua thoát trận cuồng phong ở vùng Phú Xuyên, Kim Bảng. Sau đó, vua phong tặng là Thượng đẳng thần, lấy hiệu là Nguyệt Nga công chúa và được coi là thần mẫu của thuỷ cung.

Cũng như nhiều ngôi chùa khác, chùa Vĩnh Trù thờ Tam Thế phật đại diện cho 3 000 vị phật trong quá khứ, hiện tại và vị lai; tượng Bồ tát, tượng Quan âm Nam Hải kết ấn chuẩn đề, tượng Cửu Long với Thích ca sơ sinh….

Hiện nay, chùa Vĩnh Trù không còn tư liệu nào xác định cụ thể về niên đại khởi dựng. Theo sách Đường phố Hà Nội, cho biết chùa Vĩnh Trù ra đời khoảng thế kỷ XIX, được thờ “Tứ vị Hồng Nương”. Qua các tư liệu trong dân gian và nhà sư trụ trì chùa cho biết: chùa Vĩnh Trù trước đây gọi là đình Vĩnh Trù. Sau đó gọi là chùa Vĩnh Trù thờ Phật. Năm 1950, chùa Vĩnh Trù bắt đầu có sư trụ trì và được trùng tu lớn, xây thêm nhà giữa (tam bảo) và nhà khách phía ngoài.

Hiện nay, chùa bao gồm các công trình: cổng tam quan theo kiểu nghi môn, chùa chính với 3 nếp nhà theo hình chữ “Tam”, biểu hiện Thiên - Địa - Nhân. Ở mỗi nếp được làm thoáng, trên có máng che để thoát nước nên toàn bộ chùa được tạo thành một không gian thống nhất. Các nếp nhà làm đầu hồi bít đốc có các bộ vì riêng, trốn toàn bộ cột đứng trên xà đai nên nhà thoáng rộng.

Nền ngoài dùng làm nhà tiếp khách, giữa có ban thờ đặt hai ngai thờ bài vị quan giám sát, dưới còn một ban thờ các quan văn, võ. Chính giữa có y môn rồng chầu hổ phục chạm thủng và bong kênh tạo nên nét sống động của hoa lá.

Nếp giữa là nơi thờ Phật được làm theo kiểu vì giá chiêng, có kẻ ngồi nối với toà bên, kẻ trang trí lá hoá rồng, trong xây bệ thờ đặt tượng Phật.

Nếp trong (hậu cung) với kết cấu kiểu vì giá chiêng chồng rường, được ngăn cách với phía ngoài bằng một cửa võng và 2 cửa ra vào. Toà này thờ “Tứ vị Hồng Nương”, “Tam toà Thánh Mẫu”, tượng Ngọc Hoàng, tượng cô cậu… Bức cửa võng ở đây được trang trí tứ linh, tứ quý và chạm thủng rất tinh tế. Hai bộ cửa được chạm khá kỹ, phần trên chạm thủng các hình mây, lá hoá rồng. Làm nền cho hạnh phúc trường niên là dơi cắn chữ Thọ phủ kim tòng, phía dưới chạm tứ quý… Những nét chạm rất linh hoạt trở thành bức tranh khá đẹp… Trong hậu cung còn có đôi câu đối về “Tứ vị Hồng Nương”:

Hương hoả thiên thu âm dục Tống

Phong ba nhất mộng mặc phù Trần

Dịch nghĩa:

Ngàn năm hương hoả ơn nhờ Tống

Một mộng phong ba vẫn giúp Trần

Chùa Vĩnh Trù còn giữ lại một số di vật như: sắc phong, ngai thờ bài vị, tượng Phật, câu đối… và những đồ đồng đạt giá trị nghệ thuật cao. Chùa Vĩnh Trù trước đây là đền Vĩnh Trù, nằm trong khu phố cổ của kinh thành Thăng Long, bên bờ phía đông của sông Tô Lịch. Thời Nguyễn, đây là nơi tập trung các nhà sản xuất lược chải đầu. Cuối thể kỷ XIX trở thành chợ Hoa ngày tế. Trong những ngày Hà Nội kháng chiến chống thực dân Pháp, phố Hàng Lược là giới tuyến phía tây của Liên khu I. Chùa Vĩnh Trù được chọn làm cơ sở của cuộc chiến đấu, là nơi diễn ra đánh phá ác liệt, và cũng là địa điểm cứu thương bệnh binh…

Chùa Vĩnh Trù có quy mô kiến trúc không lớn, song vẫn mang đủ dáng dấp kiến trúc cổ truyền của người Việt. Sự kết hợp thờ tự giữa đạo Phật và những thuyết về Thánh cũng là hiện tượng thường thấy ở một số di tích lịch sử - văn hoá của Hà Nội.

Chùa Vĩnh Trù là ngôi chùa nhỏ nhưng với số tượng có giá trị nghệ thuật và nhất là tấm bia kỷ niệm các liệt sĩ thời kỳ đầu kháng chiến chống Pháp được quân khu thủ đô và lãnh đạo thành phó đặt ở đây là một địa điểm lịch sử. 
Chùa đã được Bộ Văn hóa và thông tin (nay là Bộ VH,TT&DL) xếp hạng di tích kiến trúc, nghệ thuật ngày 25.1.1994.